Bleeding Edge

«Οὐκ ἔνι ἱατρικὴν εἰδέναι ὅστις µὴ οἶδεν ὅ τι ἐστὶν ἄνθρωπος»
–Ιπποκράτης, 460-377 π.χ.

Εξέλιξη της Ιατρικής Επιστήμης:

Η αντίληψη ότι η αρχαιοελληνική Ιατρική αρχίζει με τον Ιπποκράτη αποτελεί μια ακόμη συνηθέστατη πλάνη, που περιορίζει το χρονικό ορίζοντα των επιτευγμάτων του Ελληνικού Πολιτισμού κατά μερικούς αιώνες. Προ Ιπποκράτους, υπάρχει οργανωμένη ιατρική επιστήμη όπου ασκούνται θεραπευτικές μεθόδοι που βασίζονται στη γνώση εκ παρατήρησης, στον εμπειρισμό -και τα δύο συνεχίζουν να ενυπάρχουν στην άσκηση του ιατρικού λειτουργήματος- αλλά και στην αιτιακή σύνθεση, η οποία συνιστά την αέναη επιστημονική βάση. Η βασική δομή, στην οποία ανήκει και ο Ιπποκράτης, θεμελιωτής της επιστημονικής Ιατρικής, αποτελείται από τους Ασκληπιάδες, με ιδρυτή και Αρχηγέτη ή Αρχαγέτα, τον Ασκληπιό ή Ασκαλάπιο.
Η συγκρότηση του ιατρικού κλάδου φαίνεται με σαφήνεια στον Όμηρο (Ιλιάδα Β’ 729−33), όπου αναφέρονται οι δύο αδελφοί ιατροί, τέκνα του Ασκληπιού, ο ένας ο παθολόγος Ποδαλείριος και ο άλλος ο χειρουργός Μαχάων. Ο διαχωρισμός αυτός που προβάλλεται κυρίως στα σωζόμενα σπαράγματα από το ύστερο έπος «Αιθιοπίς» του Αρκτίνου και η αντίθεση με την ιερατική και τη θαυματοποιητική άσκηση της Ιατρικής από την πλευρά των Τρώων, όπου τις θεραπείες έχει αναλάβει ο Απόλλων και το ιερατείο του, δείχνει την έστω σπαργανώδη επιστημονική συγκρότηση του λειτουργήματος, το οποίο θα φθάσει κατά κληρονομική γραμμή στο γνωστό Ιπποκράτη που εδώ αναφέρεται ως Ιπποκράτης IΙ για να διακριθεί από ομώνυμους προγόνους και επιγόνους συναδέλφους του. Η εξιστόρηση της εξέλιξης της ελληνικής Ιατρικής που ακολουθεί, χρησιμοποιεί τους ακριβείς τύπους των ονομάτων και όχι τις συμβατικές αττικές γραφές (π.χ. ένας Δωριεύς γιατρός θα είχε όνομα με κατάληξη σε -ίδας, π.χ. Λεωνίδας και όχι σε -ίδης, π.χ. Παρμενίδης).
Κατά τον 6ο αιώνα, οι Ασκληπιάδες θα προσφέρουν μέγιστες υπηρεσίες στο ιερό των Δελφών εναντίον των τοπικών σφετεριστών, με αποτέλεσμα πανελλήνια αίγλη, ενώ η διεθνής αναγνώριση θα έλθει με το Δαμοκέδα (Δημοκίδη), μαθητή της νέας σχολής του Κρότωνα και προσωπικό ιατρό του Πέρση Αυτοκράτορα Δαρείου Α’. Οι σχολές του Κρότωνα και της Κυρήνης θα δώσουν τη θέση τους σε αυτές της Κνίδου και της Ρόδου, ενώ ο Ιπποκράτης συγκροτεί εκτενέστατη ιατρική βιβλιοθήκη. Τον 4ο αιώνα, το θεραπευτικό ιερατείο, υποστηρίζει την εκστρατεία του Αλεξάνδρου προσφέροντας σημαντική ιατρική παιδεία. Με τον Ιπποκράτη ΙV, που γίνεται προσωπικός ιατρός της Ρωξάνης, αξιοποιείται ο βοτανικός πλούτος της εκστρατείας για φαρμακευτικούς σκοπούς ενώ προοδεύει η ανατομία, καθώς στοιχειοθετείται η σημασία του εγκεφάλου στο νευρικό σύστημα από το Διοκλή, που επίσης επινοεί νέα χειρουργικά εργαλεία. Κατά τον 3ο αιώνα, η σχολή της Επιδαύρου εξαπλώνεται στη Ρώμη λόγω επιδημίας και ο Ηρόφιλος προάγει την πειραματική Ιατρική και τη συνδρομική εξέταση και την ιατρική ορολογία. Τον 1ο αιώνα π.Χ. το ιερατείο πολιτογραφείται από τον Καίσαρα ενώ στη μετά Χ. εποχή, ο στρατιωτικός χειρουργός Διοσκουρίδης συντάσσει μέγιστο πόνημα για φαρμακευτικά φυτά, εισάγοντας και τη διώνυμη ονοματολογία. Το 2ο μ.Χ. αιώνα, ο Γαληνός, με εκατόν πενήντα (150) και πλέον συγγράμματα, είναι ο διάσημος γόνος της σχολής των Ασκληπιάδων, που θα προσπαθήσει να συγκεράσει σε μια πολύπλευρη επιστήμη με ενιαία μεθοδολογία όλες τις αποκλίνουσες μέχρι τότε τάσεις και σχολές.

Σταθμοί της ιστορίας της Ιατρικής Επιστήμης:
Αν και οι πρώτες καταγραφές για τη δράση ιατρών προέρχονται από την Αίγυπτο και ιδιαίτερα από την περίοδο του Νέου Βασιλείου μετά το ΧVI προχριστιανικό αιώνα, όπου αναφέρονται ιατροί που ακολουθούν στρατιωτικές μονάδες, με σκοπό την προσφορά υγειονομικής υποστήριξης, οι άνθρωποι αυτοί προέρχονται από τις τάξεις των ιερατείων και βασίζονται κυρίως στις επωδές, στους εξορκισμούς και στην αστρολογία, που θεωρούνται κυρίαρχα στοιχεία της θεραπείας των ασθενών τους. Πάντως, γνωρίζουν τη μέθοδο του τρυπανισμού του κρανίου, που αποτελεί μια χειρουργική μέθοδο διάτρησης και διάνοιξης του κρανίου, με σκοπό την ανακούφιση του εγκεφάλου από απότομη και δραστική αύξηση της πίεσης, ένα σύμπτωμα που εμφανίζεται μετά από σοβαρά πλήγματα και είναι πολύ συνηθισμένο εκείνη την εποχή, καθώς οι Αιγύπτιοι εξακολουθούν να χρησιμοποιούν κεφαλοθραύστες.
Σε αντίθεση με την Αίγυπτο, στον ελλαδικό χώρο αναδύονται άλλες αντιλήψεις για την Ιατρική κατά την Ύστερη Εποχή του Χαλκού, την οποία και διαχωρίζουν από τις
δραστηριότητες των ιερατείων, διατηρώντας όμως το χαρακτηριστικό της θεοποίησης των ιδρυτών τους, στους οποίους αποδίδουν μεγάλες τιμές και λατρεία. Από τις διάσπαρτες πληροφορίες και σπαράγματα προερχόμενα από τα έργα αρχαίων συγγραφέων αποκαλύπτεται ότι ήδη από την πρώιμη περίοδο και πριν από τα Τρωικά, είναι διαμορφωμένες δύο σχολές ιατρικής σκέψης, από τις οποίες η πρώτη αποδίδει εξαιρετική βαρύτητα στη συντηρητική και ήπια θεραπευτική αγωγή των ασθενών, ενώ η δεύτερη μετατοπίζει το κέντρο βάρους της προς τη χειρουργική, καθώς κύρια ασχολία της είναι η παροχή περίθαλψης σε τραυματίες, στα πεδία μαχών.

VIII−VII προχριστιανικός αιώνας
Το ιερατείο των Ασκληπιαδών διαφαίνεται ότι παγιώνεται σε τρία βασικά κέντρα, την Τρίκκα, τόπο προέλευσης των ομηρικών Ασκληπιαδών Μαχάονα και Ποδαλείριου, την Επίδαυρο και την Κω (αν και σαφείς ενδείξεις για τη διαμόρφωσή της εμφανίζονται από τον IV προχριστιανικό αιώνα) που παραμένουν κυρίαρχα με την πάροδο του χρόνου, παρά το γεγονός ότι σταδιακά ιδρύονται τριακόσια (300) Ασκληπιεία σύμφωνα πάντα με τα σωζόμενα στοιχεία. Ίσως περί τα τέλη του VΙΙ προχριστιανικού αιώνα, η έδρα του Αρχαγέτα (τίτλος του Ασκληπιού που φέρουν οι εκάστοτε ηγέτες) μεταφέρεται στην Κω, που συμμετέχει στη δωρική ομοσπονδία του νοτιοανατολικού Αιγαίου (Δωρική Εξάπολις − Κως, Κνίδος, Αλικαρνασσός, Ιαλυσός, Λίνδος, Κάμειρος).

VI προχριστιανικός αιώνας
Ο 13ος κατά σειρά Αρχαγέτας, Νέβρος, εξοπλίζει με δικά του έξοδα μια πεντηκόντορο και καταπλέει στους Δελφούς στις αρχές του VΙ προχριστιανικού αιώνα, για να ενισχύσει τους Αμφικτύονες στον Ιερό Πόλεμο κατά των κατοίκων της Κίρρας, που καταπατούν εδάφη των Δελφών και των οποίων οι δυνάμεις υποφέρουν από την εκδήλωση σοβαρής επιδημίας. Μετά την καταστολή της επέκτασης της νόσου και κατά τον Παυσανία, με τη σύμφωνη γνώμη του Σόλωνος και προφανώς και του πολέμαρχου των Αθηναίων Αλκμαίωνος ΙΙ, δηλητηριάζει όλες τις πηγές υδροδότησης της περιοχής με ελλέβορον, εξαναγκάζοντας τους κατοίκους σε μια τελική και καταστροφική μάχη, όπου όμως φονεύεται κατά την έφοδο στα τείχη ο υιός του και επίσης ιατρός, Χρύσος, που θάπτεται στον Ιππόδρομο των Δελφών και τιμάται από τους κατοίκους ως ήρωας με ετήσιους εναγισμούς. Η πολιτική ουσιαστικά αυτή ενέργεια καθιστά το ιερατείο διάσημο και εξαιρετικά δημοφιλές στον ελλαδικό και περιελλαδικό χώρο, με συνέπεια να διευκολύνει με την αξιοποίηση της πανελλαδικής εμβέλειας αναγνώρισής του την ταχύτερη επέκταση και εδραίωσή του.
Στα τέλη του αιώνα αυτού, τοποθετούν οι διάφορες αρχαίες πηγές την ύπαρξη των πρώτων εγχειριδίων Ιατρικής, χάρη στην προσωπικότητα του Αλκμαίωνος, ενός ιατρού και φιλοσόφου που πολλοί συνδέουν τη δράση του με την πρώτη σχολή Πυθαγορείων του Κρότωνος. Ο Αλκμαίων, πιθανότατα μέσω νεκροτομών, ανακαλύπτει τις ευσταχιανές σάλπιγγες και τη σημασία τους στη λειτουργία της ακοής, καθώς επίσης και τα οπτικά νεύρα, προωθώντας παράλληλα μια καινοτόμα μεθοδολογία επεμβάσεων. Είναι ο εισηγητής της ολιστικής θεωρίας περί ισορροπίας των χυμών του σώματος και της ολιστικής Ιατρικής, στοιχειοθετεί μάλιστα ότι ο εγκέφαλος αποτελεί το κυρίαρχο όργανο του ανθρώπινου σώματος, με τον οποίο συνδέονται όλα τα αισθητήρια του σώματος και στον οποίο καταλήγουν όλα τα νεύρα.
Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο, οι διασημότερες ιατρικές σχολές αυτής της περιόδου είναι οι σχολές του Κρότωνος και της Κυρρήνης, από τις οποίες προέρχονται διάσημοι ιατροί όπως ο Δαμοκέδας από τον Κρότωνα, με θαυμαστή σταδιοδρομία στην Αίγινα, στην Αττική, στη Σάμο επί Πολυκράτους, αλλά και στα Σούσα ως προσωπικός ιατρός
του Δαρείου Ι, όπου και διασώζει από βέβαιο θάνατο τους Αιγύπτιους ιατρούς του, καθώς ο Δαρείος Ι σκοπεύει να τους ανασκολοπίσει για να στιγματίσει και να τιμωρήσει την ανικανότητά τους.

V προχριστιανικός αιώνας
Ο 15ος κατά σειρά Αρχαγέτας, Ιπποκράτης Ι, προχωρεί στη διαδικασία συγκέντρωσης ιατρικών συγγραμμάτων, με σκοπό τη δημιουργία μιας συλλογής ιατρικών έργων για τις ανάγκες της μεγάλης ιατρικής σχολής των Ασκληπιαδών στην Κω. Η διαδικασία αυτή συνεχίζεται επί έναν και πλέον αιώνα και χάρη στον εγγονό του, Ιπποκράτη ΙΙ, το θεωρούμενο έως την εποχή μας πατέρα της Ιατρικής, διαμορφώνεται μια σημαντικότατη ιατρική βιβλιοθήκη, χάρη στην οποία η ιατρική σχολή στην Κω αποκτά την πρωτοκαθεδρία στον ελλαδικό και στον περιελλαδικό χώρο. Του αποδίδονται συγγράμματα σχετικά με την Ορθοπαιδική και είναι γνωστοί οι τίτλοι δύο έργων του: Περί Άρθρων, De Articulis και Περί Αγμών, De Fracturis, ενώ θεωρείται από τους μεταγενέστερους ιατρούς σημαντικότατος για την εξέλιξη της Ιατρικής.
Κατά την περίοδο αυτή είναι επίσης ιδιαίτερα ισχυρές οι σχολές της Ρόδου και της Κνίδου, και μάλιστα από τη δεύτερη είναι ήδη διαμορφωμένη μια συλλογή ιατρικών
συγγραμμάτων γνωστή με το γενικό τίτλο «Κνίδιαι Γνώμαι», την οποία αναφέρουν και εκθειάζουν τόσο ο Ιπποκράτης ΙΙ όσο και άλλοι ιατροί και μάλλον αποτελεί το καθοριστικό πρότυπο για το σχηματισμό της αντίστοιχης Ιπποκρατείου Συλλογής. Αναμφίβολα, πάντως, η κυρίαρχη και καθοριστική φυσιογνωμία για την εξέλιξη όχι μόνον του ιερατείου των Ασκληπιάδων, αλλά και γενικότερα της ιατρικής επιστήμης, είναι ο εγγονός του προηγούμενου και 17ος Αρχαγέτας, ο Ιπποκράτης ΙΙ, που σχεδόν ολοκληρώνει το έργο της συλλογής, ιδρύοντας παράλληλα και το μουσείο παθολογίας και ανατομίας στην Κω, ώστε να διευκολύνει την πρακτική εκπαίδευση των μαθητών της σχολής. Όσον αφορά στην τυποποίηση του αποκαλούμενου Όρκου του Ιπποκράτους, που ομόφωνα αποδίδεται στο μεγάλο αυτό πρωτοπόρο, ίσως συνιστά την οριστική μετεξέλιξη μιας παλαιότερης και αρχαιότερης τυπικής διαδικασίας της τελετής ορκωμοσίας των μελών των Ασκληπιαδών, η οποία συνδέεται εννοιολογικά και με την ονομασία Ασκαλάπιος, που μεταφορικά δηλώνει τον ανιδιοτελή.
O πατέρας της Ιατρικής, σχετίζεται στενά με τον θρακικής καταγωγής ιατρό Ηρόδικο, που θεωρείται ο θεμελιωτής της αθλητικής Ιατρικής, μέσω του οποίου έρχεται σε επαφή με το Γοργία Λεοντίνο, την τότε ηγετική φυσιογνωμία του Κινήματος της Πανελληνίου Ιδέας, πληροφορία που προδίδει ότι ανήκει στον ίδιο κύκλο.

ΙV προχριστιανικός αιώνας
O υιός και διάδοχος του Ιπποκράτους ΙΙ, ο 18ος Αρχαγέτας Θέσσαλος και ο γαμβρός του Πόλυβος σχηματίζουν τη σχολή των Δογματικών, η οποία μεταθέτει το κέντρο
βάρους της ιατρικής εκπαίδευσης στη θεωρία και στα ιατρικά κείμενα, με βάση την ήδη υπάρχουσα συλλογή, στην οποία προστίθενται συνεχώς ιατρικά συγγράμματα.
Επίσης, ο δισέγγονος του Ιπποκράτους ΙΙ, Ιπποκράτης ΙV ο 20ός Αρχαγέτας, συνοδεύει τον Αλέξανδρο στην Ασία και μάλιστα κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης της Ρωξάνης αναλαμβάνει καθήκοντα προσωπικού ιατρού της.
Κατά την περίοδο αυτή, δρα ο διάσημος χειρουργός Διοκλής Αρχιδάμου ο Καρύστιος, που χαρακτηρίζεται από τον Πλίνιο δεύτερος σε φήμη και ικανότητες μετά τον Ιπποκράτη, ενώ ο Γαληνός θεωρεί ότι πρόκειται για τον πρωτοπόρο της ιατρικής σχολής των Δογματικών. Τα έργα του αναφέρονται σε θέματα ανατομίας, δηλητηρίων, γυναικολογίας, πυρετών, πεπτικών διαδικασιών και διαταραχών, ιατρικών βοτάνων, επιδέσμων και άλλων ιατρικών ζητημάτων, με γνωστότερο το έργο με τίτλο «Περί Ανατομής», το πρώτο για την ανατομία του ανθρώπινου σώματος, από το οποίο διασώζει πολλά αποσπάσματα ο Γαληνός, ενώ ιδιαίτερα σημαντικό είναι το έργο του με τίτλο «Ριζοτομικόν», που αναφέρεται σε θέματα φαρμακογνωσίας, ιατρικών φυτών και χρήσεων, συνωνύμων φυτών, μεθόδων εκκρίζωσης και καθαρισμού ριζών, από το οποίο και αντλούν πολλές πληροφορίες οι Θεόφραστος και Διοσκουρίδης. Παράλληλα είναι και σχεδιαστής νέων χειρουργικών εργαλείων, όπως ο λεγόμενος «κυαθίσκος του Διοκλέους», που χρησιμοποιείται για την εξαγωγή αιχμών βελών από το ανθρώπινο σώμα, χωρίς την ανάγκη τομών ώστε να περιορίζει τις αιμορραγίες, καθώς στην εποχή του είναι άγνωστες οι μεταγγίσεις αίματος, στοιχείο που προδίδει τη σχέση και τις εμπειρίες του από τις επιχειρήσεις του εκστρατευτικού σώματος του Αλεξάνδρου στην Ασία. Στα έργα του ασχολείται με την ανατομία, τη φυσιολογία, τη συμπτωματολογία, τη διαιτητική, τη φαρμακολογία και τη βοτανική και είναι ο πρώτος που διαχωρίζει την πλευρίτιδα από την πνευμονία.
Ο κορυφαίος πάντως χειρουργός των Δογματικών και σχεδόν σύγχρονος του Διοκλέους είναι ο Πραξαγόρας Νικάρχου ο Κώος, ο εκπαιδευτής των επίσης διάσημων ιατρών επί Πτολεμαίου Λάγου στην Αλεξάνδρεια, Φιλοτίμου, Πλειστονίκου και Ηροφίλου. Πρόκειται για μια από τις μεγαλύτερες φυσιογνωμίες της ελληνικής Ιατρικής του ΙV προχριστιανικού αιώνα και είναι πασίγνωστος στον ιατρικό κόσμο της εποχής του για τις γνώσεις του και ιδιαίτερα για τις έρευνές του στην ανατομία και τη φυσιολογία του ανθρώπινου σώματος, ενώ αποσπάσματα από τα απολεσθέντα έργα του, κυρίως σε θέματα ανατομίας και χειρουργικών τομών, διασώζουν πολλοί μεταγενέστεροί του ιατροί.
Είναι ο πρώτος που διακρίνει τις αρτηρίες από τις φλέβες, ακολουθώντας το έργο του Ιπποκράτους στον τομέα της κυκλοφορίας του αίματος, ανακάλυψη στην οποία αναφέρεται και ο Αριστοτέλης, η οποία πολλούς αιώνες αργότερα οδηγεί στην πυρά της Ιεράς Εξέτασης το μεγάλο ιατρό της Αναγέννησης Michel Servet το 1553, που την προωθεί και την υποστηρίζει σθεναρά στους ιατρικούς κύκλους. Τα ευρήματά του στον τομέα της ανατομίας είναι εξαιρετικά προηγμένα για την εποχή του, ενώ και η μεθοδολογία που ακολουθεί στη χειρουργική είναι ιδιαίτερα τολμηρή, όπως αποκαλύπτεται από τις τομές του και τη διαδικασία των επεμβάσεων ειλεού, όπου αποκόπτει το προβληματικό μέρος του εντέρου και συρράπτει τα ανέπαφα τμήματά του, στοιχείο που προδίδει ότι ουσιαστικά εξάγει σχεδόν ολόκληρο το εντερικό σύστημα από το σώμα, για να προχωρήσει στον πυρήνα της διαδικασίας της επέμβασης.

ΙΙΙ προχριστιανικός αιώνας
Στις αρχές του ΙΙΙ προχριστιανικού αιώνα, το 293 π.Χ., έπειτα από επιδημία πανώλης στη Ρώμη, οι Σιβύλλειοι χρησμοί (ίσως και κάποιος ανάλογος των Δελφών) υποδεικνύουν ότι αποτελεί επιτακτική ανάγκη η δημιουργία ιερού του Ασκληπιού στην πόλη, με συνέπεια μια πρεσβεία των Ρωμαίων να μεταφέρει τον ιερό Όφι-Δράκοντα από την Επίδαυρο στην Ιταλία, εγκαθιστώντας το ιερό σε νησίδα στον Τίβερι, στα τότε δυτικά όρια της πόλης.
Αυτήν την περίοδο διαπρέπει ο μαθητής του Πραξαγόρα, Ηρόφιλος Χαλκηδόνιος, που θεωρείται από πολλούς, μαζί με τον Ερασίστρατο, θεμελιωτής της σύγχρονης Ιατρικής, εισάγοντας μια μεθοδολογία εξαγωγής συμπερασμάτων με βάση την εξονυχιστική μελέτη και εξέταση του ανθρώπινου σώματος, ενώ παγιώνει τη θέση ότι ο εγκέφαλος είναι το κέντρο του νευρικού συστήματος και η έδρα της νόησης.
Διαχωρίζει τα νεύρα από τα αιμοφόρα αγγεία, τα οποία διακρίνει σε αισθητήρια και κινητήρια, ενσωματώνοντας στο νευρικό σύστημα τους τένοντες και τους συνδέσμους και μελετά συστηματικά το οπτικό νεύρο και το οπτικό σύστημα, το ήπαρ, το πάγκρεας, το πεπτικό σύστημα, τους σιελογόνους αδένες και το αναπαραγωγικό σύστημα.
Συστηματοποιεί την πειραματική μέθοδο στην Ιατρική, θεμελιώνοντας ουσιαστικά την επιστημονική μεθοδολογία της, καθώς τη θεωρεί βασική για τη συγκέντρωση γνώσεων που αποκομίζονται μέσω της εμπειρίας και συνιστά τον εισηγητή της συμβατικής ορολογίας αντί της χρήσης των αποκαλούμενων φυσικών όρων, με συνέπεια ακόμη και στην εποχή μας να χρησιμοποιούνται όροι του, όπως ληνός Ηροφίλου (για τη συμβολή των κόλπων του εγκεφάλου), δωδεκαδάκτυλος, προμήκης μυελός και πολλοί άλλοι.
Αν και κατηγορείται για τα ανατομικά του πειράματα σε άτομα καταδικασμένα σε θάνατο, που κατά τον Τερτυλλιανό φθάνουν τα 600, παραμένει ένας από τους μεγαλύτερους ερευνητές και πρωτοπόρους της Ιατρικής, ενώ διαπρέπει και στη φαρμακευτική, όπου πολλά από τα λεγόμενα σύνθετα φάρμακά του χρησιμοποιούνται στην Ευρώπη, σχεδόν έως τα τέλη του ΧΙΧ αιώνα. Ο σύγχρονός του και κατά τον Πλίνιο εγγονός του Αριστοτέλους, Ερασίστρατος Κλεομβρότου, συχνά λογίζεται ως ο διασημότερος παθολόγος και ανατόμος των Ασκληπιαδών και από το μεγάλο συγγραφικό του έργο από το οποίο διασώζονται πολλά αποσπάσματα αποκαλύπτεται ότι διαχωρίζει με σαφήνεια τις αρτηρίες από τις φλέβες, περιγράφοντας την κυκλοφορία του αίματος στο σώμα και προβλήματα που προκύπτουν από τις δυσλειτουργίες της. Όπως και ο Ηρόφιλος, προχωρεί σε ανατομικές σπουδές του εγκεφάλου, κατηγορούμενος παράλληλα και αυτός για ιατρικά πειράματα σε άτομα καταδικασμένα σε θάνατο και εισάγει κατά το πρότυπο του Ηροφίλου πολλούς νέους ιατρικούς όρους, όπως αρτηρία, τραχεῖα, διγλῶχις και τριγλῶχις βαλβίς (στην καρ-Δία) και άλλους.
Στον αντίποδα πάντως των Δογματικών, εμφανίζεται κατά τον ΙΙΙ προχριστιανικό αιώνα μια άλλη σχολή ιατρικής σκέψης, η σχολή των Εμπειρικών, που επικεντρώνεται στην πρακτική εμπειρία και το πείραμα, στην οποία πρωτοστατεί ο μαθητής του διάσημου χειρουργού Ηροφίλου, ο Φιλίνος ο Κώος. Από τα έργα του Φιλίνου διασώζονται μόνο αποσπάσματα, αν και από το απωλεσθέν ογκώδες βοτανολογικό του σύγγραμμα διαφαίνεται ότι επαναφέρει απόψεις των Μελαμποδιδών και θεωρείται ο προπάτορας του Dr Christian Friedrich Samuel Hahnemann (1755−1843), ιδρυτή της σύγχρονης ομοιοπαθητικής Ιατρικής.

ΙΙ προχριστιανικός αιώνας
Ο μαθητής του Ερασιστράτου Απολλώνιος Μεμφίτης (πιθανότατα πρόκειται για το ίδιο πρόσωπο που εμφανίζεται στην ιατρική βιβλιογραφία και ως Ἀπολλώνιος ὁ ἀπὸ
Στράτωνος) συντάσσει το πρώτο λεξικό ιατρικών όρων για τα μέρη του σώματος, ακολουθούμενος από το Βακχείο από την Τανάγρα, που συντάσσει λεξικό για την Ιπποκράτειο ιατρική ορολογία, συμπληρωμένο με σχόλια. Σύμφωνα με το λεξικογράφο Ερωτιανό, που αφιερώνει ένα λεξικό ιατρικών όρων στον αρχίατρο του Νέρωνος Ανδρόμαχο, κατά την περίοδο αυτή συντάσσεται ακόμη ένα λεξικό ιατρικών όρων από τον Απολλώνιο Όφι, για τη διευκόλυνση των σπουδαστών των ιατρικών σχολών.
Κατά τα τέλη του αιώνα αυτού, δρα ο διάσημος Ασκληπιάδης Βιθυνός, που είναι ο πρώτος ο οποίος διαχωρίζει και κατηγοριοποιεί τις χρόνιες από τις οξείες παθήσεις,
πρακτική που ακολουθείται και στη σύγχρονη Ιατρική με την ίδια μεθοδολογία και μολονότι δεν θεωρείται αξιόλογος ως ανατόμος, παρουσιάζει σπουδή των τραχειοτομών και των ανευρυσμάτων αορτής για τα έκτακτα περιστατικά, που συστηματοποιείται κατά τον ΙΙΙ μεταχριστιανικό αιώνα από τον εξ ίσου διάσημο χειρουργό Άντυλλο.

Ι προχριστιανικός αιώνας
Ο μαθητής του διάσημου ιατρού Ασκληπιάδου Βιθυνού, ο Θεμίσων από την Λαοδίκεια, ιδρύει τη σχολή των Μεθοδικών, σε μια προσπάθεια να συμβιβάσει τις δύο προϋπάρχουσες τάσεις στην ιατρική σκέψη και η προσπάθειά του επηρεάζει επί αιώνες την Ιατρική. Το καθοριστικής σημασίας γεγονός για το ιερατείο των Ασκληπιάδων, πάντως, έρχεται το 46 π.Χ., όταν ο Ιούλιος Καίσαρ, με ειδικό ψήφισμα που το αποδέχεται η Σύγκλητος, απονέμει τον τίτλο του Ρωμαίου πολίτη σε όλα τα μέλη των Ασκληπιαδών, εδραιώνοντας την κυρίαρχη θέση και την ισχύ του ιερατείου στον ελληνορωμαϊκό κόσμο. Μια εικοσιπενταετία περίπου αργότερα, ο ανηψιός του Οκτάβιος, απονέμει με ειδικό διάταγμα της Συγκλήτου τον τίτλο του Ιππέως (ανάλογο με το σύγχρονο βρετανικό παραδοσιακό τίτλο του Ιππότη/Sir, που απονέμεται από το βρετανικό θρόνο) σε όλα τα μέλη του ιερατείου, παραδίδοντας και τον ειδικό χρυσό δακτύλιο (annulus aureus), που αποτελεί και το διακριτικό του τίτλου του Ιππέως σε κάθε μέλος, αναβαθμίζοντας με τον τρόπο αυτόν ακόμη περισσότερο την παρουσία και τη δράση της.
Από την περίοδο αυτή διασώζεται η πρώτη μαρτυρία για ιατροδικαστική εξέταση και πρόκειται για το γραπτό πόρισμα που παραδίδει ο προσωπικός ιατρός του Καίσαρος
Αντίστιος μετά την τραγική δολοφονία, όπου τεκμηριώνει ότι από τα είκοσι τρία (23) πλήγματα, μόνο ένα είναι και το θανατηφόρο.

Ι μεταχριστιανικός αιώνας
Η σχολή των Μεθοδικών διασπάται στους Πνευματικούς υπό τον Αθήναιο από την Αττάλεια της Κιλικίας και στους Εκλεκτικούς υπό το μαθητή του Αγάθινο Λακεδαιμόνιο, ενώ ακολουθεί ακόμη μια διάσπαση με την εμφάνιση των Επισυνθετικών περί τα τέλη του αιώνα υπό το μαθητή του Αγαθίνου, Αρχιγένη Φιλίππου από την Απάμεια της Συρίας.
Η ιδιαίτερα σημαντική φυσιογνωμία αυτής της περιόδου είναι ο Πεδάνιος Διοσκουρίδης από την Ανάζαρβο της Κιλικίας, ένας από τους πλέον γνωστούς χειρουργούς της εποχής, που μετά από μακροχρόνια σταδιοδρομία ως στρατιωτικός ιατρός επί Κλαυδίου, Νέρωνος και Βεσπασιανού, συγγράφει το φαρμακολογικό σύγγραμμα με τίτλο «Περί Ύλης Ιατρικής», στο οποίο περιγράφει με μοναδικό τρόπο
όχι μόνο όλα τα γνωστά φαρμακευτικά φυτά της εποχής του, αλλά και τις οργανικές και ανόργανες φαρμακευτικές ουσίες που συναντώνται στη φύση. Ο Διοσκουρίδης κατατάσσει τα φυτά και τις ουσίες όχι αλφαβητικά, αλλά κατά κατηγορίες ανάλογα με τα χαρακτηριστικά και τη δραστικότητά τους, ώστε να μεγιστοποιήσει τη χρηστικότητα του έργου του, αναλύοντας συστηματικά 794 φυτικά, 104 ζωικά και 105 ορυκτά προϊόντα, για να καταλήξει σε ένα σύνολο 1.003 διαφορετικών ουσιών, οι οποίες αναμιγνυόμενες δημιουργούν ένα τεράστιο συνταγολόγιο. Είναι επίσης ο
συγγραφέας μερικών ακόμη διασωζόμενων έργων με αντικείμενο τη φαρμακολογία: Περί Δηλητηρίων Φαρμάκων, Περί Ιοβόλων, Περί Ευπορίστων Απλών Τε Και Συνθέτων Φαρμάκων, της οποίας θεωρείται ο βασικός θεμελιωτής, όπως αντίστοιχα ο Θεόφραστος αποτελεί το θεμελιωτή της επιστημονικής βοτανολογίας.

ΙΙ μεταχριστιανικός αιώνας
Εμφανίζεται ο τελευταίος μεγάλος των Ασκληπιαδών, ο Γαληνός από την Πέργαμο, που επιχειρεί τη σύνθεση όλων των υπαρχουσών τάσεων στην ιατρική σκέψη: Δογματικοί, Εμπειρικοί, Μεθοδικοί, Εκλεκτικοί, Πνευματικοί, Επισυνθετικοί και οργανώνει μια δεύτερη συλλογή ιατρικών συγγραμμάτων, που περιλαμβάνει 83 αυθεντικά συγγράμματα, 19 αμφίβολα, 45 ψευδεπίγραφα, 19 σε αποσπασματική μορφή, 15 συνοπτικά κείμενα σχολίων στο έργο του Ιπποκράτους και 50 κείμενα σε αποσπασματική κυρίως μορφή, τα οποία παραμένουν ανέκδοτα σε διάφορες βιβλιοθήκες.

Σύγχρονη εποχή
Χωρίς αμφιβολία, η εποχή μας χαρακτηρίζεται από εκρηκτική εξέλιξη της τεχνολογίας, σε όλους τους τομείς της σύγχρονης κοινωνίας και ιδιαίτερα στη σύγχρονη ιατρική επιστήμη. Θεωρείται απαραίτητη στο σημείο αυτό, μία μικρή υπενθύμιση για ένα αναμφισβήτητο πολιτισμικό ιστορικό γεγονός. Η ανθρωπότητα από την εμφάνιση του ανθρώπου στον πλανήτη, μέχρι σήμερα, διέδραμε τρεις (3) πολιτισμικές κοινωνικές μεταλλάξεις. Η «πρώτη πολιτισμική μετάλλαξη» της ανθρωπότητας υπήρξε η γεωργική, όταν ο άνθρωπος έμαθε να καλλιεργεί τη γη με σιδερένια και χάλκινα εργαλεία. Αρχίζει από τον πρωτόγονο άνθρωπο των σπηλαίων, μέχρι τη «δεύτερη πολιτισμική μετάλλαξη», τη βιομηχανική, η οποία κράτησε περίπου μέχρι τα μισά του 20ού αιώνα και χαρακτηρίζεται από την εκβιομηχάνιση όλων σχεδόν των συστημάτων παραγωγής. Διαπιστώνουμε όμως όλοι, σε όλα τα επίπεδα της ζωής μας, ότι στον 20ο αιώνα, άρχισε «η τρίτη πολιτισμική κοινωνική μετάλλαξη», «η ψηφιακή».

Η σημερινή κοινωνική μετάλλαξη έχει δύο ιδιαίτερα χαρακτηριστικά. Εξελίσσεται με ιλιγγιώδη ταχύτητα και εκδηλώνεται με αυτοματισμούς. Και τα δύο αυτά χαρακτηριστικά είναι βαθύτατα «αντι-ανθρώπινα». Αντίθετα δηλαδή στη βιολογική φύση του ανθρώπου.

Μόνο με αυτή την αντίληψη θα μπορέσουμε σήμερα να εξηγήσουμε τη μεγάλη αντίφαση των επιπτώσεων της σύγχρονης τεχνολογίας, στην καθημερινή μας ζωή και ασφαλώς και την επίπτωση στη διατήρηση του πολυτιμότερου αγαθού της ζωής, την υγεία.

Ας δανειστούμε τώρα τη διαίρεση που αποδίδεται στις απόψεις του Αριστοτέλη «περί ιατρικής» και της οποίας διακρίνει πέντε (5) είδη: Τη Φαρμακευτική, τη Νοσογνωμονική (σήμερα Διάγνωση), τη Βοηθητική (σήμερα Νοσηλευτική), τη Χειρουργική και τη Διαιτητική.

Είναι προφανές ότι η εξέλιξη της τεχνολογίας επηρέασε έντονα όλα τα προαναφερόμενα είδη της ιατρικής.

Η φαρμακο-χημική φαρέτρα των σημερινών σκευασμάτων, για την αντιμετώπιση πολλών παθήσεων, γέμισε σε υπέρτατο βαθμό. Πολλά φάρμακα σήμερα, είναι σωτήρια για τη ζωή, αλλά όχι χωρίς επιπτώσεις και αναπόφευκτες παρενέργειες, βλαπτικές για την υγεία γενικότερα. Τυπικό παράδειγμα τα χημειοθεραπευτικά σκευάσματα για τον καρκίνο και πολλά αντιφλεγμονώδη για τα αρθριτικά. Ακόμα και πολλά αντιβιοτικά, θεραπεύουν δυσίατες στο παρελθόν λοιμώξεις, αλλά δεν είναι ακίνδυνα σε επιπτώσεις, σε ευαίσθητα βιολογικά συστήματα του οργανισμού.
Η σημασία και η επίδραση της τεχνολογίας σήμερα στη διάγνωση είναι τεράστια. Τόσο σε επίπεδο βιολογικών εξετάσεων όσο και στην ακτινολογική διερεύνηση καλοήθων και κακοήθων παθήσεων, η τεχνολογική εξέλιξη συνέβαλε καθοριστικά στην αδυναμία ελέγχου και αντιμετώπισης θανατηφόρων περιπτώσεων. Ιδιαίτερα στην έγκαιρη διάγνωση κακοηθειών, οι υπέρηχοι, η αξονική και μαγνητική τομογραφία, απεκάλυψαν όγκους διαμέτρου 1 χιλιοστού και μάλιστα σε μεγάλη ακρίβεια, ακόμη και τη φύση των όγκων. Η πιο πρόσφατη εξέταση το ΡΕΤ SCAN (Positron Emission Tomography) αναδεικνύει μεταστάσεις αδύνατον να εντοπισθούν μέχρι σήμερα. Αλλά και οι πολύ χρήσιμες αυτές εξετάσεις βασίζονται στην εκπομπή ακτινοβολίας που ίσως είναι βλαπτικές σε πολλούς ιστούς.
Το τμήμα της ιατρικής που ωφελήθηκε ίσως περισσότερο από όλα τα άλλα, είναι η Βοηθητική ή Υποστηρικτική ιατρική. Αν όμως παρατηρήσει κανείς προσεκτικότερα τη σύγχρονη μεθοδολογία, θα διαπιστώσει ότι τα χρησιμοποιούμενα μέσα και οι τρόποι αποκατάστασης μιας βλάβης δεν είναι απλά εξέλιξη της τεχνολογίας, αλλά σύγχρονη μορφοποίηση και εξέλιξη των ιπποκρατικών χειρισμών και συμβουλών.
Η χειρουργική θεραπευτική κατέλαβε το μέγιστο ποσοστό της τεχνολογικής εξέλιξης. Μείωση της βαρύτητας του εγχειρητικού τραύματος με τη λαπαροσκοπική και ρομποτική χειρουργική και μάλιστα δυνατότητα πιο εκτεταμένων εγχειρήσεων, που ήταν αδιανόητο να επιτευχθούν στο παρελθόν. Ασφαλώς και οι συναφείς επιστημονικές γνώσεις στην αναισθησιολογία, αιματολογία κ.λπ. συνέβαλαν καθοριστικά στην εξέλιξη της χειρουργικής τέχνης. Είναι όμως βέβαιον ότι τα σημερινά χειρουργικά επιτεύγματα (νευροχειρουργικές επεμβάσεις, μεταμοσχεύσεις κ.λπ.) δεν είναι αποτέλεσμα της βελτίωσης των εγχειρητικών δεξιοτήτων των χειρουργών, που στο παρελθόν ίσως υπήρξαν πολύ πιο επιδέξιοι, αλλά της εξέλιξης των υλικών και των εγχειρητικών εργαλείων και συσκευών.
Το τελευταίο τμήμα της ιατρικής, η Διαιτητική (Διατροφή), θεωρούμε ότι όχι μόνο δεν ωφελήθηκε από τη σύγχρονη τεχνολογία, αλλά ζημιώθηκε υπερβολικά. Η ανάγκη συντηρήσεως των τροφών και η παραγωγή υβριδικών τροφίμων, καθώς και η χρήση μεταλλαγμένων ουσιών, για μαζική παραγωγή, προκάλεσαν τεράστια βλάβη στην ομαλή βιολογική φυσιολογία του οργανισμού. Είναι απόλυτα δικαιολογημένες, σήμερα, οι απόψεις των αρχαίων ιατρών-χειρουργών, του Ερασίστρατου και του Ηρόφιλου (2ος και 1ος αιώνας π.Χ.), ότι τα διάφορα νοσήματα προέρχονται από την «Πληθώρα», που σημαίνει κακή και τοξική διατροφή και απουσία άσκησης. Βέβαια η καθημερινή κοπιώδης εργασία πολλών ανθρώπων σήμερα, λόγω υποχρεώσεων δεν σημαίνει άσκηση. Το αντίθετο. Ο κάματος απομακρύνει από τη σωστή και ευεργετική άσκηση και παρακινεί στη χρήση έτοιμων τροφών, συντηρημένων και καταψυγμένων, αντί της οικιακής παρασκευής. Στα έτοιμα τρόφιμα, περιέχονται ίσως μικρές ποσότητες τοξικών ουσιών, με μεγάλες όμως βλαπτικές συνέπειες.
Η τεχνολογία επέτυχε την πρόσβαση σε τρόφιμα από μακρινές ηπείρους, αλλά η δυνατότητα αυτή πιθανό να αποτελεί και την αιτία εμφανίσεως νέων νόσων και συνδρόμων, αγνώστων μέχρι σήμερα.

Τέλος, δεν πρέπει να αγνοούμε ότι η ευρεία χρήση της τεχνολογίας στις επικοινωνίες και τις καταγραφές έχει βοηθήσει σημαντικά τον σύγχρονο άνθρωπο να προσαρμοστεί στην παγκόσμια γνώση, αλλά δεν είναι άμοιρη συνεπειών για τη σωματική και ψυχική υγεία. Νέου τύπου νευρολογικές εγκεφαλικές βλάβες και νευρωσικές εκδηλώσεις εμφανίστηκαν τα τελευταία χρόνια με την άλογη χρήση της ψηφιακής τεχνολογίας.

Συμπερασματικά και με απλά λόγια, η σύγχρονη τεχνολογική εξέλιξη πέτυχε πολύ θετικά διαγνωστικά και θεραπευτικά αποτελέσματα στην υγεία, όμως δεν απομάκρυνε συγχρόνως τον κίνδυνο αλλοιώσεως της φυσιολογικής λειτουργίας του οργανισμού και προκάλεσε την εμφάνιση, αναπόφευκτα, νέων αγνώστων μέχρι σήμερα παθήσεων.

Αν αναλογιστούμε τώρα πως με την εμφάνιση του Covid19, η παγκόσμια επιστημονική κοινότητα σήκωσε ψηλά τα χέρια και μπήκε σε καραντίνα όλη η ανθρωπότητα – Λήδα κατά τον σύγχρονο φιλόσοφο και διδάσκαλο Ασημακόπουλο Αναστάσιο, ο οποίος και είχε προβλέψει σε ομιλία του με βεβαιότητα την 18η Οκτώβρη του 2018, την εμφάνιση του αόρατου εχθρού και τον εγκλεισμό μας στα «υπόγεια», αναμένοντας τη χρυσή βροχή του Δία, αντιλαμβανόμαστε πως μόνο γυρνώντας στην «αρχή» κι ακολουθώντας τους νόμους της Φύσεως, θα μπορέσουμε να διανύσουμε ελεύθεροι ξανά το μονοπάτι της ζωής.

Yours,

Dr Churchill

PS:

Ευχαριστίες:
Με σημαντικότατη καθυστέρηση, θα ήθελα να καταθέσω δημόσια ένα τεράστιο ευχαριστώ σε λειτουργούς της σύγχρονης Ιατρικής και Νοσηλευτικής επιστημονικής κοινότητας.

Ευχαριστώ ολόψυχα για την αρωγή σε πολύ δύσκολες συνθήκες ζωής και θανάτου αλλά πρωτίστως για την ανθρωπιά τους: Τους κ. Ζουμπλιό Χαράλαμπο, Παθολόγος/ Ογκολόγος, Ευαγγελισμός, κ. Κορμά Θεόδωρο, Διευθυντής/Χειρουργός, Ορθοπαιδική Ογκολογική κλινική, Άγιος Σάββας΄και όλο το ανθρώπινο δυναμικό που στελεχώνει το τμήμα του, κα Φραγκιά-Τσίβου Κωνσταντίνα, Παθολογοανατόμος, Διευθύντρια Παθολογοανατομικού Εργαστηρίου HBD (Histo Bio Diagnosis), κα Ραλίτση Στέλλα, ψυχοθεραπεύτρια, κ. Κοκκινάκη Ευάγγελο, Διευθυντής/Παθολόγος, Α’ Παθολογικό, Ευαγγελισμός, καθώς και όλους τους εργαζομένους ιατρούς και νοσηλευτές της ΜΕΘ, Ευαγγελισμός. Τέλος, ειδικές ευχαριστίες απευθύνω στο σύνολο των αφανών ηρώων του Δημόσιου Συστήματος Υγείας, τους Δία-σώστες μας που με τις υπηρεσίες και τον ανθρωπισμό τους, κυριολεκτικά μας έσωσαν πολλάκις τη ζωή.

Το παρόν πόνημα της ιστορικής ιχνηλάτησης της εξέλιξης της Αρχαιοελληνικής Ιατρικής έως και τον ΙΙ μ.Χ. αιώνα, μερικώς αναδομημένο, με αρχικό τίτλο «Η εξέλιξη της αρχαιοελληνικής Iατρικής ως επιστήμης και ως λειτουργήματος – Μια έρευνα των πηγών», αποτελεί ερευνητική μελέτη των: Γ.Ζ. Ηλιόπουλος, K. Πουλάς, Γ.Π. Πατρινός, Μ.Ε. Καμπούρης (2013). Εργαστήριο Μοριακής Βιολογίας και Ανοσολογίας, Τμήμα Φαρμακευτικής, Πανεπιστήμιο Πατρών, Ρίο Πάτρας. Αρχεία Ελληνικής Ιατρικής 2013, 30(5):619-626.
Η οπτική της σύγχρονης θεραπευτικής Ιατρικής, αφορά σε εισήγηση του Ομότιμου καθηγητή Χειρουργικής του Πανεπιστημίου Αθηνών και πρόεδρο της Ελληνικής Χειρουργικής Εταιρείας κ. Μπράμη Ιωάννη, με τίτλο «Η άρρηκτη σχέση της Τεχνολογίας με τη Σύγχρονη Ιατρική Θεραπευτική: θετικές και αρνητικές συνέπειες» (2019).

Βιβλιογραφία
-ΑΘΗΝΑΙΟΣ. Δειπνοσοφισταί. XV, Vol. VII, Loeb, Cambridge, Massachussets: 681−982
-AΝΤΥΛΛΟΣ. Λείψανα (Antylli veteris chirurgi). Sprengel K, Halae, 1799
-ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ. Περί πνεύματος. Vol. VIII, Loeb, Cambridge, Massachussets
-ΓΑΛΗΝΟΣ. Εισαγωγή, c.10, Vol. XIV, Galenus Opera Omnia, Kühn GC, Leipzig, 1828−1858:700
-ΓΑΛΗΝΟΣ. Περί διαφοράς σφυγμών. Opera Omnia, 20 Vols, Kühn GC, Leipzig, 1821−1834:iv.3
-ΓΑΛΗΝΟΣ. Περί της κατά τον Ιπποκράτην διαίτης επί των οξέων νοσημάτων. i.17, Vol. XV, Galenus Opera Omnia, Kühn GC, Leipzig, 1828−1858:456
-ΓΑΛΗΝΟΣ. Περί της κατά τον Ιπποκράτην διαίτης επί των οξέων νοσημάτων. Vol. XV, Galenus Opera Omnia, Kühn GC, Leipzig, 1828−1858:427
-ΓΑΛΗΝΟΣ. Περί των Ιπποκράτους και Πλάτωνος δογμάτων. vi.6, Vol. V, Galenus Opera Omnia, Kühn GC, Leipzig, 1828−1858:522
-ΓΑΛΗΝΟΣ. Περί Φιλοσόφου ιστορίας. Vol. IX, Galenus Opera Omnia, Kühn GC, Leipzig, 1828−1858
-ΕΡΩΤΙΑΝΟΣ. Των παρ’ Ιπποκράτει λέξεων συναγωγή. 8, Johann Georg Friedrich Franz, Lipsiae, 1780 & Nachmanson E, Upsala, 1918
-ΗΡΟΔΟΤΟΣ. Ιστορίαι. Teubner BG, Leipzig, ΙΙΙ.131
-IΠΠΟΚΡΑΤΗΣ. Περί άρθρων. Οpera Omnia, Kühn GC, Cnobloch, Leipzig, 1821−1834
-ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ. Πρεσβευτικός Θεσσάλου, Corpus Hippocraticum. Vol. VIII, Emile Littré, Paris, 1839−1861:836
-ΚΑΣΣΙΟΣ ΔΙΩΝ. Ρωμαϊκή ιστορία. XLVIII. 45, Vol. V, LIII.30, Vol. VI, Loeb, Cambridge, Massachussets
-OΜΗΡΟΣ. Ιλιάδα Β’, 729−733
-OΜΗΡΟΣ. Ιλιάδα O’, 55−60
-ΠΑΥΣΑΝΙΑΣ. Ελλάδος Περιήγησις, Φωκικά, Χ. Loeb, Cambridge, Massachussets:37.5
-ΣΟΥΔΑΣ. Λεξικόν, Ada Adler. Lipsiae, 1928−1938, Λήμμα Ιπποκράτης
-ΣΩΡΑΝΟΣ. Ιπποκράτους βίος. Scriptores Graeci Minores, Westermann A, Braunsweig, 1854
-CAELIUS AURELIANUS. De morbis acutis. Haller, Lausan, 1774, iii.17
-CHALCIDIUS. Commentarius in Platonis Timaeum. Wrobel J, Leipzig, 1876:386
-FABRICIUS JA. Bibliotheca Graeca. Vol XII GC Harles, Hildesheim, 1967:680
-FARNELL LR. Greek hero cults and ideas of immortality, the cult of Asklepios. Clarendon Press, Oxford, 1921:268
-GAIUS PLINIUS SECUNDUS. Historiae naturalis. Vol. VII, Loeb, Cambridge, Massachussets, ΧΧVI.6
-GAIUS PLINIUS SECUNDUS. Historiae naturalis. Vol. VIII, Loeb, Cambridge, Massachussets, ΧΧIΧ.3
-GAIUS PLINIUS SECUNDUS. Historiae naturalis. ΧΧΙΧ. 5, Loeb, Cambridge, Massachussets
-GAIUS SUETONIUS TRANQUILLUS. De vita Caesarum. Caesar, 42, Vol. I, Loeb, Cambridge, Massachussets
-GAIUS SUETONIUS TRANQUILLUS. De vita Caesarum. Caesar, 82, Vol. I, Loeb, Cambridge, Massachussets
-QUINTUS SEPTIMIUS FLORENS TERTULLIANUS. De anima. Wasznik JH, Amsterdam, 1947:c.10
-TITUS LIVIUS. Ab urbe condita. Loeb, Cambridge, Massachussets, X.47; XXIX.11